We schreven hier al eerder over het prachtboek dat onlangs over de Maas verscheen, maar aangezien er nou eenmaal ook veel water van de Rijn door Rotterdam stroomt, kan een verhaal dáárover natuurlijk niet achterwege blijven. Gelukkig heeft ook die haar eigen dikke pil. In De Rijn | Biografie van een rivier tekent Hans Jürgen Balmes in liefst 518 pagina’s de miljoenen jaren oude historie ervan op, en neemt hij de lezer mee op reis langs haar voormalige en huidige loop. Van de Zwitserse Alpen tot aan haar monding bij Hoek van Holland.

De Zuid-Hollandse delta. Foto: commons.wikimedia.org

Rotterdam, stad aan de Rijn

En om maar meteen met het opmerkelijkste aspect van zijn boek te beginnen: wij wonen volgens deze Duitse schrijver en uitgever in Rotterdam toch heus niet in de Maasstad. Want wat Balmes betreft zijn de Nieuwe Maas, de Lek, de Waal, de Oude Maas, de Beneden-Merwede, de Noord en de Nieuwe Waterweg toch allemaal ‘pseudoniemen’ van een en dezelfde machtige oerbron, de Rijn. Per slot van rekening voert die toch het hoogste aantal kubieke meters water via de Zuid-Hollandse delta naar de Noordzee aan.

Net als antropoloog Wim Peumans in diens boek over de Maas staat Hans Jürgen Balmes honderden bladzijden achtereen uitgebreid stil bij de verschillende geografische gedaanten die de Rijn in de loop van haar bestaan heeft aangenomen. Alleen al in Zwitserland en Duitsland rijgen zich enkele tientallen ‘Rijnen’ aaneen, elk veelal met andere namen en afwijkende geschiedenissen. En evenals Peumans ook zet zijn Duitse collega bij wijze van spreken nog geen stap langs al die oevers zonder dat aan elk beestje, elk plantje en elk passerend Rijnvisje eer is betoond.

 
De mythische Lorelei-rots aan de Rijn bij het stadje Sankt Goarshausen in Duitsland. Foto: commons.wikimedia.org

Als kind van de Rijn (hij groeide op in Koblenz) heeft Balmes daar goede reden toe, want na decennia van desastreuze vervuiling is de rivier sinds een poosje weer aan de beterende hand. Er zwemt bijvoorbeeld weer zalm, en omwonenden en dagjesmensen kunnen weer tamelijk veilig pootjebaden nu er van veel minder (chemisch) afval sprake is. Bijzonder omdat de Rijn nog niet zo heel lang geleden toch biologisch dood werd verklaard.

Aanbeland in Nederland

Pas tegen het eind wordt in het boek de grensoversteek van Duitsland naar Nederland gemaakt, en dan duurt het ook nog een poosje alvorens de Rijnreiziger in Rotterdam aanbelandt. Van wat Wederopbouw de stad heeft opgeleverd, is Balmes niet erg onder de indruk, zomin als dat geldt voor wat er van het niet platgebombardeerde Rotterdam nog is overgebleven. Zo is naar zijn mening maar weinig zorg besteed aan de instandhouding van de authentieke geveltjes van Delfshaven en aan de waardigheid van de Pelgrimsvaderkerk die hij er binnentreedt.

Er staat tegenover dat de Rotterdammers alsnog een veer op de hoed wordt gestoken voor wat ze in de achttiende eeuw voor Duitse landverhuizers hebben betekend. In de zomer van 1709 strandden duizenden en duizenden landgenoten van hem uit de Palts in Rotterdam, in de hoop dat ze van daaruit naar Amerika konden emigreren. Doordat dat aanvankelijk vrijwel geen van hen lukte, raakten ze in Rotterdam aan de bedelstaf en moest de barmhartige bevolking met eten en andere giften soelaas bieden.

Replica van de vuurtoren van Hoek van Holland bij de bron van de Rijn in Zwitserland. Foto: commons.wikimedia.org

Droefenis op de Maasvlakte

Eenmaal aan het eind van ‘de Rijn’, in Hoek van Holland en op de Maasvlakte, is er weinig of niets meer over van de lyriek die Balmes in Zwitserland en Duitsland nog over zijn rivier ten beste gaf. Wat hij aantreft in ons badplaatsje en het aanpalende nieuwe havengebied stemt hem  bedroefd.

Het strand bij de Slufter op de Maasvlakte. Foto: commons.wikimedia.org.

Zo lovend als hij in eigen land nog over de waterkwaliteit van de Rijn en de flora en fauna er omheen was, zo diep zakt op de moed hem in de schoenen op de Maasvlakte en met name bij de Slufter:

‘Misschien is er wel geen andere plek aan de Rijn die de tegenstrijdigheid van onze huidige situatie zo goed vervat: het geweld dat we de natuur hebben aangedaan en de gevolgen daarvan liggen open en bloot voor ons, in de vorm van een onberekenbaar risico voor de komende generaties. En toch hebben ze hier misschien wel de enig overgebleven optie gekozen: niet alles in zee dumpen, maar het gif opslaan in een depot om het voor onbepaalde tijd te kunnen beheersen. Totdat, zegt de stem in ons achterhoofd, het hoge water en de stormvloeden komen die onze statistieken nog niet kunnen voorspellen.’

Hans Jürgen Balmes, De Rijn | Biografie van een rivier, uitgeverij Querido Facto, 2023, € 37,99.