‘De Maas bij Kessel’. Schilderij van Derk Wiggers, collectie Limburgs Museum. Foto commonswikimedia.org

Of je nu er wandelt, fietst, met de auto doorheen rijdt of erboven vliegt: er zullen maar weinig Nederlanders zijn die helder voor ogen hebben hoe de kaart van onze grote rivieren er nou precies uitziet. Onderweg van zuid naar oost naar west is het al een wirwar van stromen en stroompjes, van hoofdaders, zijvertakkingen, wielen en afgedamde armen. Wie over land of met een plezierjacht door het gebied reist, zal dus voortdurend bedacht moeten zijn op de mogelijkheid er te verdwalen. Zonder een gps of een hulpvaardige pontjesbaas ben je daar bij wijze van spreken nergens.

Wielen van de Maas in het Land van Maas en Waal.

Eenmaal aangekomen in de Zuid-Hollandse delta raakt al dat water daadwerkelijk verstrengeld in een kluwen. De Rijn en de Maas zoeken er alle mogelijke beddingen op. Afhankelijk van de invloed van het getij en de hoge of lage waterstand vermengen en herverdelen beide rivieren zich in het Hollandsch Diep en de Biesbosch om dan hetzij via de Dordtse Kil, het Spui, de Oude Maas, hetzij via de Haringvlietsluizen in de Noordzee uit te monden.

Nee, Rotterdammers wonen niet in de Maasstad

Er mag nog maar eens mee zijn gezegd dat het niet de Nieuwe Maas is die aan één stuk door vanuit Frankrijk en België naar Rotterdam stroomt. Feitelijk kan dat lokale stukje rivier in de ‘Maasstad’ absoluut geen aanspraak maken op die naam. Ze is immers geen verlengde van de ‘echte’ Maas, maar ontvangt haar water al sinds de middeleeuwen van de Lek en de Noord. Om het nog wat ingewikkelder te maken: vóór de dertiende eeuw woonden de Rotterdammers ook niet in de Lek- of de Noordstad, als wel aan de Merwede, zoals de Nieuwe Maas toentertijd nog heette.

Onze eigen, Rotterdamse Nieuwe Maas (dus niet de echte).

Enfin, leg het de gemiddelde inwoner van de Maasstad allemaal maar eens klip en klaar uit. In zijn boek De Maas | Het verhaal van een rivier van de Belgische antropoloog Wim Peumans (1984) krijgt de lezer aardrijkskundeles en doet hij in 348 pagina’s ook omstandig uit de doeken waarom de Maas ook in biologisch, (water)staatkundig en historisch opzicht nou zo’n interessante rivier is. Over alles wat bijzonder is aan de bijna duizend kilometer lange Maas schrijft hij wel wat wetenswaardigs.

Ondanks alles nog volop natuur

Nou ja, dat ‘wat’ is wel heel erg kort door de bocht. Want alleen al over de flora en fauna op haar oevers raakt Peumans niet uitgepraat. Terwijl de Maas het door de decennia heen toch flink te verduren heeft gehad van illegale afvallozingen, kanalisatie en grindafgravingen, blijkt er desondanks nog altijd sprake van een tamelijk goed functionerend ecosysteem. Met name in de contreien van de Limburgse Plassenmaas leven liefst 120 soorten broed- en trekvogels, en met de rijkdom aan planten die er groeien en de beestjes die er rondkruipen is het al even florissant gesteld.

Behalve vogelaars en andere actieve natuurvrienden worden ook liefhebbers van (industriële) archeologie, kunst, scheepvaart en (politieke) geschiedenis door Peumans op hun wenken bediend. Vanwege de strategische ligging van de Maas is er tot en met WOII heel wat afgevochten op het water en aan de boorden van de rivier. Geen graaf, hertog of andere despoot in het stroomgebied of hij riep ooit wel op tot wapengekletter om er zijn belangen veilig te stellen.

De Maas bij het ooit mondaine plaatsje Waulsort in België.

Peumans trekt er her en der in zijn boek ook menigmaal met zijn fiets op uit om verhalen te ontfutselen aan de huidige bewoners van de Maasoevers en de natuurbeheerders die er werken. De vissers en schippersfamilies die soms al generaties achtereen de kost op de rivier verdienen, worden evenmin overgeslagen.

Wel moet worden opgemerkt dat de actieradius van de schrijver op zijn on the spot-reportages goeddeels beperkt blijft tot de Belgisch-Nederlandse Maasregio, uitgezonderd een enkel uitstapje naar de Franse oerbron van de rivier, het Land van Maas en Waal en de Biesbosch. Rottterdammers die de Maas, al dan niet terecht, toch vooral als hún rivier claimen, kunnen zich zodoende wat tekortgedaan voelen.

Wim Peumans, De Maas | Het verhaal van een rivier. Uitgeverij Manteau, 2024, € 34,99.